Osoby zależne. Kim są i jakie są uwarunkowania ich funkcjonowania w społeczeństwie?

Opieka nad osobami zależnymi jest wyzwaniem, które będzie rosło w związku ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa oraz wzrostem liczby osób z chorobami przewlekłymi. Wymaga to zwiększenia dostępności i jakości usług opiekuńczych, wsparcia dla opiekunów rodzinnych, a także adekwatnych regulacji prawnych i społecznych. W tym kontekście istotne jest nie tylko zapewnienie odpowiednich zasobów finansowych, ale również zmiana mentalności społeczeństwa, by traktować osoby zależne z szacunkiem i zrozumieniem.

Osoba zależna to jednostka, która z powodu choroby, starości, niepełnosprawności lub innych trudności zdrowotnych nie jest w stanie samodzielnie wykonywać codziennych czynności życiowych. Zależność ta może obejmować potrzeby zarówno fizyczne (np. pomoc w codziennej higienie, poruszaniu się, jedzeniu), jak i psychiczne (np. pomoc w radzeniu sobie z emocjami, pamięcią, koncentracją).

Rodzaje osób zależnych

• Osoby starsze:

Z powodu procesu starzenia się organizmu wiele osób starszych staje się zależnych od innych, zwłaszcza w zakresie mobilności, opieki zdrowotnej, higieny osobistej.

• Osoby niepełnosprawne:

Ludzie z trwałymi lub czasowymi ograniczeniami fizycznymi, intelektualnymi lub sensorycznymi, które utrudniają im pełną samodzielność.

• Osoby chore przewlekle:

Dotyczy to osób cierpiących na choroby przewlekłe, które wymagają długotrwałej opieki i wsparcia w codziennym życiu.

Skala wyzwania: dane statystyczne

Zależność od opieki jest coraz bardziej powszechna w społeczeństwach rozwiniętych, w tym w Polsce, ze względu na starzenie się społeczeństwa oraz rosnącą liczbę osób z chorobami przewlekłymi.

Starzenie się społeczeństwa: W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, rośnie liczba osób w wieku 65+ (w 2020 roku stanowiły one ok. 17% populacji). Prognozy wskazują, że do 2050 roku osoby w wieku 65+ będą stanowiły ok. 30% populacji.

Dane o osobach zależnych: Według raportów GUS (Główny Urząd Statystyczny) z 2020 roku ok. 2–3% osób w Polsce w wieku powyżej 65. roku życia wymaga długoterminowej opieki. Liczba osób wymagających pomocy w codziennych czynnościach rośnie wraz z wiekiem, zwłaszcza wśród osób powyżej 80. roku życia.

Niepełnosprawność: Około 12% Polaków ma orzeczoną niepełnosprawność, co obejmuje osoby w różnym stopniu zależne od pomocy z zewnątrz.

Uwarunkowania społeczne w zakresie opieki nad osobami zależnymi

1. Zmiany demograficzne

• Starzejące się społeczeństwo: Proces starzenia się społeczeństwa stawia przed systemem opieki wyzwania związane z rosnącą liczbą osób wymagających opieki. Wiąże się to z koniecznością zwiększenia liczby ośrodków opiekuńczych.

• Długowieczność: Wzrost długości życia sprawia, że wiele osób doświadcza przewlekłych chorób w podeszłym wieku, co zwiększa zapotrzebowanie na opiekę długoterminową.

  
  

2. Rodzina jako opiekun

W wielu przypadkach osoby zależne są wspierane przez członków rodziny, którzy stają się głównymi opiekunami. Problemem jest jednak coraz mniejsza liczba rodzin wielopokoleniowych, co utrudnia zapewnienie odpowiedniej opieki.

Obciążenia opiekunów rodzinnych: Opieka nad osobą zależną może prowadzić do przeciążenia psychicznego i fizycznego opiekunów, zwłaszcza gdy nie mają oni odpowiedniego wsparcia zewnętrznego. Często wiąże się to z utratą pracy, obniżeniem jakości życia oraz problemami zdrowotnymi opiekunów.

3. Dostęp do usług opiekuńczych

• Opieka domowa: W Polsce rozwija się system opieki domowej, gdzie profesjonalni opiekunowie świadczą pomoc osobom zależnym w ich własnym domu. Jest to tańsza alternatywa dla domów opieki, ale wymaga odpowiednich zasobów kadrowych.

• Instytucje opieki: Domy opieki, hospicja i zakłady opiekuńczo- lecznicze są jednymi z form opieki instytucjonalnej. W Polsce problemem jest jednak ich liczba w stosunku do potrzeb oraz jakość świadczonej opieki.

  
  

4. Polityka państwowa i system zabezpieczeń społecznych

• System ubezpieczeń społecznych: W Polsce funkcjonuje system zasiłków pielęgnacyjnych i rentowych dla osób niepełnosprawnych i osób w podeszłym wieku, które nie są w stanie samodzielnie funkcjonować. Jednak świadczenia te często nie są wystarczające do pokrycia wszystkich kosztów związanych z opieką.

• Ustawodawstwo: Istnieją regulacje prawne dotyczące praw osób zależnych, takie jak prawo do opieki w domu opieki, prawo do równego traktowania osób z niepełnosprawnością, jednak wciąż istnieje problem z jej dostępnością i jakością świadczenia usług.

  
  

5. Kultura i postawy społeczne

• Postawy wobec opieki: W społeczeństwach rozwiniętych obserwuje się stopniowy wzrost świadomości na temat opieki nad osobami zależnymi, jednak wciąż istnieje stygmatyzacja osób starszych oraz osób z niepełnosprawnością.

• Rola wolontariatu: Wiele osób zależnych korzysta z pomocy wolontariuszy. Istnieje wiele organizacji pozarządowych, które oferują wsparcie, ale wciąż potrzeba większej integracji działań wolontariackich w systemie opieki.

  
  

Deinstytucjonalizacja opieki jako rozwiązanie

Zmiany demograficzne (starzenie się społeczeństwa, wydłużenie życia, więcej chorób przewlekłych) powodują, że liczba osób zależnych gwałtownie rośnie. Tymczasem liczba miejsc w instytucjach opieki (domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo- leczniczych, ośrodkach rehabilitacyjnych) nie nadąża za tym wzrostem.

Efektem są:

• długie kolejki do przyjęcia,

• przeciążenie istniejących placówek,

• odraczanie potrzebnej opieki,

• większy ciężar spadający na rodziny i opiekunów nieformalnych,

• pogorszenie jakości życia osób zależnych.

Dlatego należy pilnie rozwijać alternatywy do instytucji (mieszkania wspomagane, domy rodzinne), usługi wsparcia w środowisku (opieka domowa, asystenci osobisty), programy dla opiekunów rodzinnych (wytchnieniowe, edukacyjne, finansowe), a więc wspierać deinstytucjonalizację opieki.

Deinstytucjonalizacja: proces przechodzenia od opieki w dużych instytucjach (szpitalach, domach opieki) do życia w środowisku lokalnym, czyli:

• we własnym domu (z pomocą),

• w mieszkaniach wspieranych,

• w małych grupowych domach,

• z dostępem do usług opiekuńczych w społeczności.

  
  

Deinstytucjonalizacja zakłada, że osoby zależne powinny żyć możliwie normalnie i samodzielnie, blisko swojej rodziny, sąsiadów, w znanym środowisku, zamiast być zamykane na lata w dużych instytucjach.

Chodzi bowiem o życie w społeczeństwie, nie w instytucji.

Aleksandra Borkowska-Frołowicz