Wsparcie oraz specjalistyczne rozwiązania dla osób z dysfunkcją narządu wzroku

Osoby z dysfunkcją narządu wzroku, w tym osoby niewidome i niedowidzące, napotykają na wiele barier w codziennym funkcjonowaniu. Współczesne rozwiązania techniczne oraz odpowiednie podejście społeczne i organizacyjne znacząco poprawiają ich jakość życia i niezależność. W artykule przedstawiono główne formy wsparcia, zarówno w aspekcie społecznym, jak i technologicznym.

Kluczowe zasady codziennego funkcjonowania z osobami niewidomymi

Funkcjonowanie z osobą niewidomą wymaga empatii, cierpliwości i zrozumienia jej potrzeb.

• Komunikacja:

Mów bezpośrednio do osoby, przedstawiaj się przy rozpoczęciu rozmowy, informuj o odejściu.

• Pomoc w poruszaniu się:

Zapytaj, czy potrzebuje pomocy, i oferuj ramię. Osoba niewidoma chwyta je i idzie pół kroku za przewodnikiem.

• Porządek i organizacja: 

W domu osoby niewidomej ważne jest, by przedmioty miały stałe miejsce. Przestawianie rzeczy bez informowania może być niebezpieczne.

Rozwiązania techniczne i specjalistyczne narzędzia

Codzienne funkcjonowanie osoby z dysfunkcją wzroku może być w pełni niezależne, jeśli zapewnione zostaną odpowiednie warunki i narzędzia wspierające. Biała laska, pies przewodnik, tyflografika czy nowoczesne technologie informacyjne są kluczowymi elementami w procesie zwiększania samodzielności i integracji społecznej tych osób.

1. Biała laska

To najbardziej rozpoznawalne narzędzie wspierające osoby niewidome. Służy do wykrywania przeszkód na drodze, pomaga w orientacji i pełni również funkcję sygnalizacyjną dla otoczenia.

Rodzaje białych lasek:

• laska sygnalizacyjna – dla osób niedowidzących;

• laska orientacyjna – dla osób niewidomych, służy do badania terenu;

• laska wspierająca – do podparcia, dla osób z dodatkowymi problemami ruchowymi.

  
  

2. Pies przewodnik

Odpowiednio wyszkolony pies, który pomaga osobie niewidomej poruszać się w przestrzeni publicznej. Potrafi omijać przeszkody, wskazywać przejścia dla pieszych, a nawet zapamiętywać codzienne trasy.

3. Tyflografika

To grafika dotykowa, czyli specjalne ilustracje przystosowane do odczytu za pomocą dotyku. Umożliwia osobom niewidomym „oglądanie” map, wykresów, planów pomieszczeń, rysunków.

4. Technologie wspomagające

Czytniki ekranu (screen readers) to specjalistyczne programy komputerowe, które umożliwiają osobom niewidomym lub słabowidzącym korzystanie z komputera, urządzeń mobilnych oraz stron internetowych. Działają one poprzez odczytywanie na głos treści wyświetlanych na ekranie lub konwertowanie ich na zapis Braille’a za pomocą specjalnych monitorów Braille’a.

Funkcje czytników ekranu:

• Odczytywanie tekstu: czytniki przekształcają tekst wyświetlany na ekranie na mowę syntetyczną.

• Nawigacja po interfejsie: pozwalają poruszać się po aplikacjach, menu, dokumentach, formularzach i stronach internetowych za pomocą skrótów klawiaturowych.

• Obsługa dokumentów i e-maili: umożliwiają czytanie i pisanie wiadomości, a także korzystanie z edytorów tekstu.

• Zgodność z technologiami asystującymi: współpracują z monitorami Braille’a i innymi urządzeniami wspomagającymi.

Przykłady popularnych czytników ekranu:

• JAWS (Job Access With Speech): płatny program dla systemu Windows, jeden z najbardziej rozbudowanych czytników.

• NVDA (NonVisual Desktop Access): darmowy, otwartoźródłowy czytnik ekranu dla systemu Windows.

• VoiceOver: wbudowany czytnik ekranu w systemach Apple (macOS, iOS, iPadOS).

• TalkBack: wbudowany czytnik ekranu w urządzeniach z systemem Android.

• Narrator: podstawowy czytnik ekranu dostępny w systemie Windows.

Czytniki ekranu są kluczowym narzędziem w zapewnianiu cyfrowej dostępności osobom z niepełnosprawnością wzroku.

• Lupy elektroniczne to urządzenia powiększające, wspomagające osoby słabowidzące w czytaniu i oglądaniu szczegółów, których nie są w stanie dostrzec gołym okiem. W przeciwieństwie do tradycyjnych lup optycznych lupy elektroniczne wykorzystują kamerę i ekran do wyświetlania powiększonego obrazu.

Lupy elektroniczne to przenośne lub stacjonarne urządzenia wyposażone w:

• kamerę, która rejestruje obraz (np. tekst drukowany, zdjęcia);

• ekran LCD lub OLED, na którym wyświetlany jest powiększony obraz;

• opcje regulacji, takie jak powiększenie, kontrast, kolor tła i tekstu.

Zaletami lup elektronicznych są:

• powiększenie obrazu: zazwyczaj od 2× do nawet 60×;

• zmiana trybów kontrastu: np. biały tekst na czarnym tle, żółty na niebieskim itd.;

• zatrzymanie obrazu (freeze frame): umożliwia „zamrożenie” obrazu i dokładne przyjrzenie się szczegółom;

• odczyt tekstu na głos (OCR) w bardziej zaawansowanych modelach;

• podświetlenie LED: poprawia widoczność tekstu przy słabym oświetleniu;

• mobilność: niektóre modele są kieszonkowe, inne stacjonarne z dużym ekranem.

Rodzaje lup elektronicznych:

• przenośne lupy elektroniczne: małe, lekkie, mieszczą się w dłoni lub kieszeni; przeznaczone do użytku poza domem np. w sklepie, urzędzie;

• stacjonarne lupy elektroniczne (telewizyjne/CCTV): posiadają duży ekran np. 22 cale; często używane przy biurkach do długotrwałego czytania lub pisania; w niektórych można podłączyć komputer.

Lupy elektroniczne stosowane są np. do:

• czytania gazet, książek, ulotek;

• sprawdzania etykiet, recept, rachunków;

• wypełniania dokumentów;

• przeglądania zdjęć, map, wykresów.

Lupy elektroniczne przeznaczone są dla osób z umiarkowanym lub znacznym ubytkiem wzroku, np. z powodu zwyrodnienia plamki żółtej (AMD), retinopatii cukrzycowej, jaskry czy zaćmy (przed operacją).

• Systemy rozpoznawania tekstu (OCR) to technologie umożliwiające przekształcenie zeskanowanego obrazu tekstu np. z dokumentu papierowego, zdjęcia lub pliku PDF w edytowalny tekst cyfrowy. OCR to proces rozpoznawania tekstu i przebiega w kilku etapach. Pierwszym etapem jest skanowanie obrazu, czyli uzyskiwanie cyfrowej wersji dokumentu np. zdjęcie strony książki. Drugim etapem jest analiza obrazu, czyli system identyfikuje układ tekstu, kolumny, akapity, czcionki. Trzecim etapem jest rozpoznawanie znaków, czyli algorytmy OCR przyporządkowują kształty liter, cyfr i znaków do odpowiednich znaków Unicode. Ostatnim etapem jest korekta i konwersja, czyli system sprawdza błędy, umożliwia korektę i zapisuje wynik jako tekst.

Systemy OCR stosuje się przy:

• cyfryzacji dokumentów papierowych np. archiwa, książki, faktury (po konwersji tekst może być odczytany przez czytnik ekranu);

• automatyzacji pracy biurowej np. rozpoznawania danych z faktur, formularzy;

• tłumaczeniu tekstów z obrazów – w połączeniu z systemami do tłumaczeń;

• wyszukiwaniu tekstu w plikach PDF i obrazach;

• tworzeniu aplikacji mobilnych dla niewidomych np. rozpoznawaniu etykiet produktów lub rozkładów jazdy.

• Nawigacja GPS dla niewidomych to specjalistyczne systemy i aplikacje, które wykorzystują technologię lokalizacji satelitarnej (GPS), by umożliwić osobom niewidomym i słabowidzącym samodzielne i bezpieczne poruszanie się w przestrzeni publicznej. GPS dla niewidomych to rozwiązania, które przekazują informacje głosowe o aktualnym położeniu, trasie i otoczeniu. Rozpoznają również punkty orientacyjne np. skrzyżowania, przystanki, przejścia dla pieszych Umożliwiają też wyznaczanie trasy z punktu A do punktu B z uwzględnieniem chodników i przejść oraz często współpracują z dodatkowymi sensorami, np. kamerą, żyroskopem, Bluetooth.

  
  

Funkcjami systemów GPS dla osób niewidomych są:

• prowadzenie głosowe, np. „Za 50 metrów skręć w lewo”;

• informacja o otoczeniu „Po lewej: apteka, po prawej: przystanek tramwajowy”;

• ostrzeżenia o przeszkodach lub skrzyżowaniach;

• integracja z rozkładami jazdy komunikacji miejskiej;

• obsługa za pomocą komend głosowych lub gestów.

Systemy GPS dla osób niewidomych mają duże znaczenie, ponieważ wydatnie zwiększają niezależność i bezpieczeństwo użytkowników, umożliwiając samodzielne poruszanie się po mieście, orientację w nieznanym terenie oraz planowanie podróży i korzystanie z transportu publicznego.

• Braille’owskie monitory i drukarki to specjalistyczne urządzenia wspomagające osoby niewidome w komunikacji z komputerem i w dostępie do informacji, wykorzystujące alfabet Braille’a, system pisma dotykowego składającego się z wypukłych punktów.

Monitory braille’owskie to urządzenia wyświetlające tekst na bieżąco w formie wypukłych punktów Braille’a, które użytkownik odczytuje palcami. Podłączane do komputera, tabletu lub smartfona, najczęściej przez USB lub Bluetooth. Współpracują z czytnikami ekranu np. JAWS, NVDA, VoiceOver. Tekst z ekranu komputera konwertowany jest przez czytnik na alfabet Braille’a i przesyłany do monitora.

Monitory braille’owskie są ciche w użyciu w przeciwieństwie do syntezatorów mowy. Umożliwiają ciche czytanie tekstów, edytowanie dokumentów, programowanie itp. Pozwalają pracować w wielu językach, także z symbolami matematycznymi czy kodem.

Drukarki braille’owskie to urządzenia, które drukują tekst w formacie Braille’a, wytłaczając wypukłe punkty na papierze. Tekst cyfrowy konwertowany jest na Braille’a. Następnie urządzenie mechanicznie wytłacza punkty Braille’a na specjalnym, grubym papierze. Mogą drukować jednostronnie lub dwustronnie (interliniowo).

Drukarki mają zastosowanie przy tworzeniu książek, ulotek, instrukcji, etykiet w alfabecie Braille’a. Stosuje się je do wydruków edukacyjnych, dokumentów urzędowych dostępnych dla osób niewidomych i oznakowania przestrzeni publicznej np. opisy pięter, numery pomieszczeń.

Braille’owskie monitory i drukarki to kluczowe narzędzia wspomagające edukację, pracę i niezależność osób niewidomych, szczególnie w szkołach integracyjnych i specjalnych, w bibliotekach i instytucjach publicznych oraz w zawodach wymagających pracy z tekstem lub danymi.

Inne formy wsparcia

Oprócz rozwiązań technicznych i sprzętowych osoby z dysfunkcją wzroku mogą korzystać z różnorodnych form wsparcia społecznego i edukacyjnego, które znacząco wpływają na ich samodzielność oraz jakość życia.

1. Asystent osoby z niepełnosprawnością

Asystent to osoba, która wspiera osobę z niepełnosprawnością w codziennym funkcjonowaniu. Może to obejmować:

• pomoc w poruszaniu się po mieście,

• towarzyszenie w urzędach, u lekarza czy podczas zakupów,

• wsparcie w organizacji czasu 

Celem tej formy pomocy jest zwiększenie niezależności osoby z niepełnosprawnością i umożliwienie jej pełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym.

2. Edukacja tyflopedagogiczna

Tyflopedagodzy to specjaliści w zakresie edukacji i terapii osób niewidomych i słabowidzących. Ich zadania obejmują:

• nauczanie pisma Braille’a,

• rozwijanie percepcji dotykowej i słuchowej,

• dostosowanie materiałów edukacyjnych do potrzeb ucznia,

• wsparcie w rozwijaniu kompetencji społecznych i emocjonalnych.

Tyflopedagogika odgrywa kluczową rolę szczególnie w edukacji dzieci i młodzieży, umożliwiając im równy dostęp do wiedzy i edukacji.

3. Szkolenia z orientacji przestrzennej i mobilności

Osoby niewidome uczą się samodzielnego poruszania się w przestrzeni dzięki specjalistycznym treningom. Szkolenia te prowadzone są przez instruktorów orientacji oraz mobilności i obejmują:

• naukę bezpiecznego korzystania z białej laski,

• rozpoznawanie dźwięków otoczenia,

• tworzenie map mentalnych przestrzeni,

• poruszanie się po znanych i nieznanych trasach (np. do szkoły, pracy, sklepu).

Dzięki takim szkoleniom osoby z dysfunkcją wzroku zyskują większą pewność siebie, niezależność oraz umiejętności niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie.

Wnioski

Świadomość społeczna oraz infrastruktura dla osób niewidomych w Polsce poprawiają się. Jednak nadal istnieje wiele barier, zwłaszcza poza dużymi miastami, i niewłaściwych codziennych zachowań ludzi. Konieczne są zmiany zarówno w obszarze infrastrukturze, jak i w edukacji społecznej.

Wiedza społeczeństwa wciąż jest niewystarczająca. Wiele osób nie wie, jak pomagać niewidomym, np. że należy zaoferować ramię, a nie ciągnąć za rękę. Panują stereotypy, że niewidomi są „całkowicie bezradni”, podczas gdy wielu z nich prowadzi aktywne życie (pracują, studiują, podróżują). W dużych miastach następuje poprawa w infrastrukturze i dostępności – są ścieżki naprowadzające, sygnalizatory dźwiękowe na przejściach dla pieszych, opisy Braille’em w urzędach i na budynkach. Ale poza dużymi ośrodkami miejskimi infrastruktura jest niedostosowana lub niekompletna. Problemem są też np. samochody parkujące na ścieżkach naprowadzających, niedziałające sygnały dźwiękowe.

Osoby niewidome coraz częściej studiują np. przy wsparciu asystentów, dostosowanych materiałów, technologii typu screen reader. Jednak nadal mają ograniczony dostęp do rynku pracy, bo wiele zawodów nie jest dostosowanych, a pracodawcy często obawiają się zatrudniania niewidomych. Istnieje coraz lepsze wsparcie dzięki technologiom, wciąż jednak wiele usług cyfrowych, np. strony internetowe, nie spełnia standardów dostępności.

Polska ratyfikowała Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (CRPD), która mówi o pełnym udziale osób z niepełnosprawnościami w życiu społecznym. Obowiązują przepisy o dostępności np. ustawa o dostępności cyfrowej, ale ich wdrażanie w praktyce jest niespójne z uwagi na brak konsekwencji w egzekwowaniu, niedostateczną wiedzę i kompetencje oraz wysokie koszty. Dlatego wciąż wiele jest do zrobienia w obszarze wsparcia osób z dysfunkcjami narządu wzroku, by mogły w pełni integrować się społecznie.

Aleksandra Borkowska-Frołowicz