Niepełnosprawność społeczna

Niepełnosprawność społeczna to sytuacja, w której człowiek nie ma możliwości w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, mimo że może nie mieć poważnych ograniczeń fizycznych czy psychicznych. Chodzi o to, że pewne bariery społeczne, takie jak brak akceptacji, izolacja, ubóstwo, niedostosowanie przestrzeni publicznej lub usług, utrudniają lub uniemożliwiają normalne funkcjonowanie w społeczeństwie.

Przykłady niepełnosprawności społecznej:

• Brak dostępu do szkoły lub pracy z powodu choroby lub braku odpowiednich dostosowań.

• Samotność osób starszych, które nie mogą wyjść z domu z powodu barier architektonicznych.

• Osoby niesłyszące, które nie mogą korzystać z urzędów, bo nikt nie zna języka migowego.

• Dzieci z niepełnosprawnościami wykluczane z rówieśniczych grup zabawy i nauki.

Niepełnosprawność społeczna nie wynika tylko z cech osoby, ale głównie z niedostosowanego środowiska i niedostatecznego wsparcia społecznego. Niepełnosprawność społeczna to ograniczenie udziału w życiu społecznym z powodu barier społecznych, a nie samej choroby czy wady.

Przyczyny niepełnosprawności społecznej

Niepełnosprawność społeczna oznacza trudności lub niemożność pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, nawet gdy fizyczna niepełnosprawność jest niewielka lub jej brak.

Wśród jej przyczyn są:

• ubóstwo i brak dostępu do edukacji lub opieki zdrowotnej,

• bezrobocie lub wykluczenie z rynku pracy,

• izolacja społeczna (brak sieci wsparcia, samotność),

• brak dostępności przestrzeni publicznej (bariery architektoniczne, informacyjne, cyfrowe),

• stereotypy i uprzedzenia wobec osób z niepełnosprawnościami,

• niedostosowane usługi publiczne (edukacja, transport, kultura, administracja).

Grupy społeczne zagrożone niepełnosprawnością społeczną

Najczęściej niepełnosprawność w aspekcie społecznym obejmuje:

• osoby z niepełnosprawnościami fizycznymi i sensorycznymi (niewidomi, niesłyszący, osoby z niepełnosprawnością ruchową),

• osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi i psychicznymi (np. choroby psychiczne, spektrum autyzmu),

• osoby starsze (wiek + choroby przewlekłe to rosnące ryzyko wykluczenia),

• osoby przewlekle chore (np. osoby z chorobami neurologicznymi, cukrzycą, chorobami serca),

• dzieci i młodzież z niepełnosprawnością (szczególnie jeśli system edukacji nie jest dostosowany),

• mieszkańcy obszarów wiejskich i małych miejscowości (gdzie dostęp do usług jest ograniczony).

  
  

Działania zapobiegające

Wykluczeniu społecznemu można zapobiegać poprzez działania takie jak:

• edukacja społeczna – kampanie antydyskryminacyjne, uczenie akceptacji od najmłodszych lat,

• dostosowanie przestrzeni publicznej – architektura bez barier, dostępne strony internetowe, komunikacja alternatywna,

• wsparcie w edukacji – integracyjne szkoły, asystenci edukacyjni, dostosowane materiały,

• promowanie zatrudnienia – wspieranie pracodawców zatrudniających osoby z niepełnosprawnościami,

• rozwój usług środowiskowych – np. asystenci osobiści, dzienne centra wsparcia.

  
  

Działania naprawcze

1. Programy aktywizacji zawodowej (szkolenia, warsztaty kompetencji społecznych, staże)

Osoby z niepełnosprawnościami często mają trudności ze znalezieniem pracy. Programy pomagają wyrównać szanse i ułatwiają pełne uczestnictwo w społeczeństwie. Dają realne narzędzia do poprawy sytuacji życiowej i zawodowej.

Programy aktywizacji zawodowej to działania, które mają pomóc osobom (szczególnie z niepełnosprawnościami lub w trudnej sytuacji życiowej) w powrocie na rynek pracy lub rozpoczęciu aktywności zawodowej. Ich celem jest zwiększenie samodzielności, zdobycie nowych umiejętności oraz przełamanie barier społecznych.

Główne elementy takich programów:

• Szkolenia zawodowe

Nauka konkretnych umiejętności przydatnych w pracy (np. obsługa komputera, podstawy księgowości, grafika komputerowa, kursy opiekuna osób starszych). Kursy często kończą się certyfikatem lub zaświadczeniem.

• Warsztaty kompetencji społecznych

Nauka miękkich umiejętności, takich jak: komunikacja, radzenie sobie ze stresem, praca w zespole, autoprezentacja na rozmowie kwalifikacyjnej. Pomagają w przełamywaniu nieśmiałości, budowaniu pewności siebie i przygotowaniu do kontaktu z pracodawcami.

• Staże zawodowe

Praktyczna nauka pracy w realnym miejscu pracy (firma, urząd, instytucja). Często finansowane ze środków publicznych lub unijnych. Stażysta zdobywa doświadczenie, a czasami ma szansę na późniejsze zatrudnienie.

2. Rehabilitacja społeczna (zajęcia integracyjne, dostęp do terapii zajęciowej)

Rehabilitacja społeczna to działania, które mają pomóc osobom z niepełnosprawnościami aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym, czyli w pracy, w relacjach z innymi, w kulturze, sporcie czy edukacji. Jej celem jest przełamywanie barier, rozwijanie samodzielności i wzmacnianie pewności siebie.

Główne formy rehabilitacji społecznej:

• Zajęcia integracyjne

Spotkania, warsztaty, wyjazdy i wydarzenia, które łączą osoby z niepełnosprawnościami i osoby pełnosprawne. Uczą współpracy, budują relacje, pomagają w przełamywaniu uprzedzeń. Przykład: wspólne zajęcia sportowe, warsztaty artystyczne, wyjścia do teatru.

• Terapia zajęciowa

Zorganizowane zajęcia rozwijające umiejętności codziennego życia (np. gotowanie, robótki ręczne, prace ogrodnicze, trening samoobsługi). Pomaga zdobyć lub utrzymać umiejętności potrzebne do samodzielności. Terapia może być indywidualna lub grupowa, często odbywa się w Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ).

• Dostęp do kultury, sportu i rekreacji

Umożliwienie osobom z niepełnosprawnościami uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych i sportowych. Przykład: bilety ulgowe do kin i teatrów, organizacja zawodów sportowych dla osób niepełnosprawnych, adaptowane zajęcia fitness.

Rehabilitacja społeczna pomaga osobom z niepełnosprawnościami odbudować lub wzmocnić poczucie wartości, przygotowuje do samodzielnego życia i aktywności zawodowej, łamie stereotypy i buduje bardziej otwarte społeczeństwo.

3. Wsparcie psychologiczne i prawne (pomoc w przełamywaniu izolacji i w walce o prawa)

Wsparcie psychologiczne i prawne to działania, które pomagają osobom z niepełnosprawnościami radzić sobie z trudnościami emocjonalnymi oraz walczyć o swoje prawa w społeczeństwie.

Wsparcie psychologiczne: Polega na rozmowach, terapii indywidualnej lub grupowej. Pomaga w przełamywaniu izolacji, radzeniu sobie z depresją, stresem, lękiem i budowaniu poczucia własnej wartości. Uczy, jak radzić sobie z odrzuceniem społecznym i jak budować relacje. Przykłady działań: indywidualne konsultacje z psychologiem lub terapeutą, grupy wsparcia (np. dla osób po amputacjach, dla osób niewidomych), warsztaty rozwoju osobistego i budowania pewności siebie.

Wsparcie prawne: Obejmuje pomoc w znajomości swoich praw i dochodzić ich realizacji. Może dotyczyć spraw takich jak: uzyskanie świadczeń i rent, obrona przed dyskryminacją w pracy lub szkole, walka o dostęp do edukacji, przestrzeni publicznej, leczenia. Przykłady działań: bezpłatne porady prawne (np. w organizacjach pozarządowych, ośrodkach pomocy społecznej), pomoc w pisaniu pism, odwołań, wniosków, reprezentowanie przed sądami lub urzędami.

Wiele osób czuje się samotnych i bezsilnych, nie wiedząc, jak walczyć o siebie. Wsparcie psychologiczne pomaga odzyskać motywację do działania. Wsparcie prawne daje realne narzędzia do ochrony własnych praw i godnego życia.

4. Indywidualne programy usamodzielniania (np. mieszkania wspomagane, treningi samodzielności)

Indywidualne programy usamodzielniania to działania, które pomagają osobom z niepełnosprawnościami nauczyć się samodzielnego życia w codziennych sprawach, w pracy, w kontaktach społecznych. Są dostosowane do indywidualnych potrzeb każdej osoby i mają na celu przygotowanie do życia bez stałej opieki lub przy minimalnym wsparciu.

Przykłady:

• Mieszkania wspomagane

Są to specjalnie przygotowane mieszkania, w których osoby z niepełnosprawnością uczą się samodzielności. Mieszkańcy żyją niezależnie, ale mają wsparcie opiekunów lub asystentów (np. w załatwianiu spraw urzędowych, zakupach, organizacji dnia). To krok pośredni między domem opieki, a samodzielnym mieszkaniem.

• Treningi samodzielności

Regularne zajęcia uczące praktycznych umiejętności życia codziennego, takich jak: robienie zakupów, gotowanie, zarządzanie budżetem, sprzątanie, korzystanie z komunikacji miejskiej. Często prowadzone przez terapeutów zajęciowych lub asystentów życia codziennego.

• Wsparcie w zatrudnieniu i edukacji

Pomoc w podjęciu pracy lub kontynuowaniu nauki. Treningi zawodowe, kursy adaptacyjne, doradztwo zawodowe.

Indywidualne programy usamodzielniania dają osobom z niepełnosprawnościami poczucie niezależności i sprawczości. Ułatwiają przejście od zależności do samodzielności. Zmniejszają ryzyko wykluczenia społecznego i izolacji. Przygotowują do pełnego, aktywnego udziału w życiu społecznym.

5. Ułatwienia prawne (np. ulgi podatkowe, dostęp do usług opiekuńczych, prawo do asystenta)

Ułatwienia prawne to specjalne przepisy i rozwiązania, które mają na celu wyrównanie szans osób z niepełnosprawnościami i ułatwienie im codziennego funkcjonowania w społeczeństwie.

Przykłady:

• Ulgi podatkowe

Osoby z niepełnosprawnościami (lub ich opiekunowie) mogą korzystać z odliczeń w rocznym zeznaniu podatkowym, np.: odliczenie kosztów leczenia, rehabilitacji, zakupu sprzętu medycznego, ulgi za dojazdy na leczenie, ulga na utrzymanie psa asystującego.

• Dostęp do usług opiekuńczych

Umożliwienie osobom z niepełnosprawnościami korzystania z: opieki domowej (pomoc w codziennych czynnościach, np. sprzątanie, zakupy, higiena), specjalistycznych usług opiekuńczych (dla osób z niepełnosprawnościami psychicznymi lub intelektualnymi). Często finansowane lub współfinansowane przez gminę lub państwo.

• Prawo do asystenta osobistego

Osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do wsparcia asystenta, który: pomaga w poruszaniu się, komunikacji, załatwianiu spraw codziennych, towarzyszy w pracy, szkole, urzędach. W Polsce funkcjonują programy (np. „Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnością”) finansowane z budżetu państwa.

Ułatwienia prawne zapewniają realną możliwość niezależnego życia. Chronią prawa osób z niepełnosprawnościami i umożliwiają pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Zmniejszają koszty i bariery, które utrudniają codzienne funkcjonowanie.

Niepełnosprawność społeczna nie wynika tylko z ograniczeń osoby, często jest wynikiem barier stworzonych przez społeczeństwo.

Dlatego potrzebne są systemowe zmiany w przestrzeni publicznej, edukacji, rynku pracy i kulturze społecznej, aby każda osoba mogła żyć na równych prawach.

Aleksandra Borkowska-Frołowicz