Zaburzone procesy poznawcze u osób starszych

Starzenie się populacji stanowi jedno z największych wyzwań demograficznych XXI w., a jego konsekwencje dotykają wszystkich aspektów życia społecznego i zdrowotnego. Wraz z wiekiem rośnie ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych, które mogą prowadzić do znaczącego pogorszenia jakości życia, a w skrajnych przypadkach – do całkowitej zależności od opieki innych osób [3].

Charakterystyka zaburzeń poznawczych

Zaburzenia poznawcze to stany charakteryzujące się pogorszeniem jednej lub kilku funkcji poznawczych, takich jak pamięć, uwaga, język, orientacja przestrzenna, funkcje wykonawcze czy rozumowanie. Mogą one mieć charakter łagodny (MCI – mild cognitive impairment), jak również poważny (otępienie). Najczęściej spotykanym rodzajem otępienia jest choroba Alzheimera [1], ale nie mniej istotne są również otępienia naczyniowe, czołowo-skroniowe oraz związane z chorobą Parkinsona [2].

Przyczyny zaburzeń poznawczych

Przyczyny zaburzeń poznawczych u osób starszych są zróżnicowane i mogą obejmować:

• choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, otępienie z ciałami Lewy'ego);

• choroby naczyniowe mózgu (np. mikrozawały, udary mózgu);

• niedobory metaboliczne i hormonalne (np. niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B12);

• działanie leków (np. benzodiazepiny, opioidy);

• depresję (często maskowaną jako otępienie pseudootępienne) [3].

  
  

Objawy kliniczne

Objawy zaburzeń poznawczych mogą mieć różnorodne natężenie i dynamikę. Do najczęściej zgłaszanych należą:

• pogorszenie pamięci świeżej (zapominanie niedawnych wydarzeń),

• trudności z koncentracją i orientacją,

• problemy językowe (znajdowanie właściwych słów, zaburzenia rozumienia),

• zaburzenia funkcji wykonawczych (planowanie, podejmowanie decyzji),

• zmiany zachowania i osobowości.

  
  

Diagnoza zaburzeń poznawczych

Rozpoznanie zaburzeń poznawczych opiera się na szczegółowym wywiadzie, badaniu neurologicznym oraz testach neuropsychologicznych. Do najczęściej wykorzystywanych narzędzi należą [1]:

• MMSE (Mini Mental State Examination),

• MoCA (Montreal Cognitive Assessment),

• TMT (Test Łączenia Punktów),

• Testy pamięci werbalnej (np. RAVLT).

MMSE (Mini Mental State Examination)

• Cel: szybka ocena funkcji poznawczych.

• Zakres: orientacja, pamięć, uwaga, liczenie, język, umiejętność rysowania.

• Czas trwania: ok. 5–10 minut.

• Skala: maksymalnie 30 punktów. Wynik poniżej 24 może sugerować zaburzenia poznawcze.

• Zastosowanie: wstępny przesiew demencji i innych zaburzeń poznawczych.

MoCA (Montreal Cognitive Assessment)

• Cel: dokładniejsza niż MMSE ocena funkcji poznawczych.

• Zakres: uwzględnia m.in. funkcje wykonawcze, pamięć, uwagę, język, orientację.

• Czas trwania: ok. 10–15 minut.

• Skala: maksymalnie 30 punktów; <26 może sugerować łagodne zaburzenia poznawcze.

• Zastosowanie: szczególnie przydatny przy podejrzeniu łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI).

TMT (Test Łączenia Punktów / Trail Making Test)

• Cel: ocena funkcji wykonawczych, uwagi, szybkości przetwarzania informacji.

• Składa się z dwóch części:

  • TMT-A: łączenie cyfr w kolejności (1-2-3…).

  • TMT-B: łączenie cyfr i liter naprzemiennie (1-A-2-B…).

• Czas trwania: kilka minut.

• Zastosowanie: pomocny w diagnozie uszkodzeń płata czołowego, zaburzeń uwagi, demencji.

Testy pamięci werbalnej (np. RAVLT – Rey Auditory Verbal Learning Test)

• Cel: ocena pamięci słuchowo-werbalnej (uczenie się, przechowywanie, przypominanie).

• Procedura: odtwarzanie listy słów po wielokrotnym podaniu, z opóźnionym przypominaniem i rozpoznawaniem.

• Zastosowanie: w diagnozie zaburzeń pamięci, np. w chorobie Alzheimera czy depresji.

W celu różnicowania przyczyn wykonuje się również badania obrazowe (MRI, CT), badania laboratoryjne i konsultacje specjalistyczne.

Leczenie i terapia

Leczenie zaburzeń poznawczych zależy od ich etiologii. W przypadku otępienia stosuje się:

• leki poprawiające funkcje poznawcze (inhibitory acetylocholinesterazy, memantyna),

• leczenie chorób współistniejących (nadciśnienie, cukrzyca),

• psychoterapię i terapię zajęciową,

• wsparcie opiekunów i edukacja rodziny.

  
  

Dla łagodnych zaburzeń poznawczych zaleca się interwencje niefarmakologiczne, takie jak treningi pamięci, aktywność fizyczna i społeczna, zdrowa dieta.

Znaczenie terapii w duchu Marii Montessori Senior

Jednym z innowacyjnych podejść do terapii osób starszych z zaburzeniami poznawczymi jest terapia w duchu Marii Montessori. Metoda ta, pierwotnie opracowana z myślą o dzieciach, została z powodzeniem zaadaptowana dla seniorów, zwłaszcza tych z otępieniem.

Terapia Montessori Senior opiera się na szacunku do osoby, wzmacnianiu jej poczucia sprawczości oraz tworzeniu bezpiecznego, uporządkowanego środowiska sprzyjającego samodzielności. Kluczowym celem jest aktywizowanie zachowanych funkcji poznawczych i społecznych poprzez:

• wykonywanie zadań dostosowanych do możliwości poznawczych i fizycznych,

• stymulację zmysłów i pamięci proceduralnej,

• budowanie rutyny oraz poczucia bezpieczeństwa,

• wzmacnianie relacji interpersonalnych i przynależności społecznej.

Badania wskazują, że terapia Montessori może wpływać pozytywnie na funkcjonowanie osób z otępieniem – redukuje objawy apatii, poprawia nastrój, zwiększa uczestnictwo w zajęciach oraz poprawia relacje z otoczeniem [9]. Pomoce Montessori dla seniorów to narzędzia wspierające aktywizację osób starszych, zwłaszcza tych z zaburzeniami poznawczymi, takimi jak demencja czy choroba Alzheimera. Metoda ta, zaadaptowana przez dr. Camerona Campa na potrzeby seniorów, opiera się na zasadach Marii Montessori i ma na celu utrzymanie samodzielności oraz poprawę jakości życia osób starszych.

Przykłady pomocy Montessori dla seniorów

1. Tablice aktywności. Pomagają w ćwiczeniu motoryki małej poprzez manipulowanie różnymi elementami, co wspiera koordynację ręka–oko.

2. Układanki i puzzle. Stymulują pamięć i koncentrację, a także dostarczają satysfakcji z ukończenia zadania.

3. Zestawy do sortowania. Ułatwiają ćwiczenie logicznego myślenia i rozpoznawania wzorców poprzez sortowanie kształtów czy kolorów.

4. Materiały sensoryczne. Różnorodne faktury i kształty wspierają stymulację zmysłów, co jest szczególnie ważne dla osób z zaburzeniami poznawczymi.

5. Gry pamięciowe. Pomagają w utrzymaniu sprawności umysłowej poprzez ćwiczenie pamięci krótkotrwałej i długotrwałej.

Stosowanie tych pomocy w codziennej pracy z seniorami może przynieść wiele korzyści, takich jak poprawa samopoczucia, zwiększenie poczucia własnej wartości oraz utrzymanie aktywności umysłowej i fizycznej.

Profilaktyka

Czynniki, które mogą opóźniać rozwój zaburzeń poznawczych, to:

• wyższy poziom wykształcenia i aktywność intelektualna,

• regularna aktywność fizyczna,

• dobre relacje społeczne,

• unikanie używek,

• leczenie chorób somatycznych i depresji.

  
  

Sytuacja w Polsce

W Polsce rośnie liczba osób starszych z zaburzeniami poznawczymi. Według danych GUS i NIK liczba osób z otępieniem przekracza 500 tys., a wiele przypadków pozostaje nierozpoznanych [5, 6]. Wciąż brakuje wystarczającej liczby placówek specjalistycznych i programów wspierających osoby starsze i ich opiekunów. Pomimo wzrastającej świadomości potrzebne są szersze działania systemowe i edukacyjne [6].

Wnioski

Zaburzenia poznawcze u osób starszych stanowią poważne wyzwanie medyczne i społeczne. Wczesne wykrycie i wdrożenie odpowiednich działań terapeutycznych może znacznie poprawić jakość życia chorych i ich rodzin. Kluczowe znaczenie mają profilaktyka, edukacja społeczna i rozwój sieci wsparcia [3, 6].

Aleksandra Dębek

Od 7 lat jest kierownikiem Domu Dziennego Pobytu dla Osób Starszych „Alternatywy” w Zielonej Górze. Z wykształcenia nauczyciel, terapeuta zajęciowy oraz opiekun medyczny. Jej pasją jest praca z osobami z zaburzeniami neuropoznawczymi. Każdego dnia stara się wspierać seniorów i ich rodziny, promując holistyczne podejście do terapii i opieki.

Źródła:

1. Barcikowska, M., & Gabryelewicz, T. (2014). Zaburzenia poznawcze w wieku podeszłym: diagnostyka różnicowa otępień. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

2. Kiejna, A., Piotrowski, P., & Rymaszewska, J. (2011). Zaburzenia poznawcze i otępienia w praktyce lekarza rodzinnego. Warszawa: Termedia.

3. Bień, B. (2012). Starzenie się ludności – wyzwania dla systemu opieki zdrowotnej i społecznej w Polsce. Gerontologia Polska, 20(4), 129–136.

4. Klich-Rączka, A., Mossakowska, M., & Grodzicki, T. (2010). Ocena sprawności poznawczej osób w wieku podeszłym w populacji polskiej – badanie PolSenior. Gerontologia Polska, 18(3), 113–120.

5. GUS (2021). Sytuacja osób starszych w Polsce w 2020 roku. Główny Urząd Statystyczny.

6. NIK (2017). Informacja o wynikach kontroli opieki nad osobami z chorobą Alzheimera. Najwyższa Izba Kontroli.

7. Szarota, Z. (2004). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

8. Kowal, P. (2017). Znaczenie rezerwy poznawczej w zapobieganiu otępieniu. Psychiatria Polska, 51(2), 247–258.

9. Tarnowski, A. (2019). Metoda Montessori Senior w terapii osób starszych z otępieniem. Psychogeriatria Polska, 16(1), 33–40.