Jak planować terapię w dziennym ośrodku pobytu dla osób z neurodegeneracją w duchu Montessori Senior

Praca z osobami z chorobami neurodegeneracyjnymi – takimi jak choroba Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe, Parkinson czy otępienie mieszane – wymaga szczególnej wrażliwości, uważności i kompetencji terapeutycznych. W codziennej praktyce terapeuty zajęciowego czy opiekuna nie wystarczy „organizować zajęć”. Trzeba je planować tak, aby miały sens, były dostosowane do realnych możliwości i potrzeb uczestnika, a przede wszystkim – by dawały mu poczucie sprawstwa, sensu i przynależności.

Filozofia Montessori Senior – będąca adaptacją metody Marii Montessori do pracy z osobami starszymi i z demencją – stanowi niezwykle skuteczne narzędzie w planowaniu terapii w domach dziennego pobytu. Montessori Senior nie koncentruje się na deficytach, ale na potencjale. Zamiast pytać: „czego senior już nie potrafi?”, pytamy: „co jeszcze może zrobić samodzielnie?”.

Montessori Senior uczy nas, że każdy człowiek, niezależnie od wieku i stanu zdrowia, potrzebuje:

• struktury i porządku,

• możliwości wyboru,

• poczucia odpowiedzialności i przynależności,

• aktywności adekwatnej do swoich możliwości,

• szacunku do własnego tempa i indywidualności.

  
  

Planowanie terapii w duchu Montessori to nie tylko tworzenie grafiku zajęć. To codzienny, uważny proces, w którym przestrzeń, czas, relacja i materiał terapeutyczny współgrają w harmonii z człowiekiem.

Diagnoza potrzeb – fundament skutecznej terapii

Pierwszym krokiem planowania terapii jest diagnoza funkcjonalna uczestnika. W duchu Montessori Senior diagnoza nie oznacza oceny, lecz „poznanie człowieka w jego codzienności”. Obejmuje nie tylko stan poznawczy, ale również emocje, motywację, relacje i zainteresowania.

1. Obserwacja – narzędzie terapeuty

Maria Montessori wielokrotnie podkreślała, że obserwacja jest kluczem do zrozumienia człowieka. W pracy z seniorami oznacza to codzienne, spokojne przyglądanie się:

• jak uczestnik reaguje na bodźce,

• jak długo utrzymuje koncentrację,

• w jakich sytuacjach czuje się pewnie, a kiedy się wycofuje,

• co go uspokaja, a co wywołuje napięcie.

To właśnie te obserwacje powinny być punktem wyjścia do planowania aktywności i doboru materiałów terapeutycznych.

2. Indywidualna karta potencjału

W wielu ośrodkach Montessori Senior wprowadzono karty potencjału uczestnika, które opisują:

• mocne strony (np. sprawność manualna, poczucie humoru, wrażliwość na muzykę),

• obszary wymagające wsparcia (np. pamięć krótkotrwała, planowanie ruchu, motywacja),

• preferencje i zainteresowania,

• dawne role społeczne i zawodowe.

Przykład:

Pani Maria, 79 lat, była krawcową. Cierpi na chorobę Alzheimera w stadium umiarkowanym. Ma dobrą koordynację ruchową, lubi porządkować tkaniny, dotykać materiałów, nawlekać igłę. Niechętnie uczestniczy w zajęciach grupowych, ale z przyjemnością porządkuje guziki i segreguje wstążki.

Dzięki takiemu opisowi łatwo zaplanować aktywność, która nie tylko stymuluje pamięć i motorykę, ale też odwołuje się do biografii i tożsamości.

Zasady planowania terapii w duchu Montessori Senior

Planowanie terapii w dziennym ośrodku pobytu powinno opierać się na strukturze dnia, rytmie i powtarzalności. To daje seniorom poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, które w demencji są niezwykle ważne.

1. Porządek dnia jako punkt odniesienia

Każdy dzień w ośrodku powinien mieć jasny, powtarzalny schemat:

• przywitanie i orientacja w czasie („dziś jest środa, 22 października, na zewnątrz świeci słońce”),

• blok poranny (ćwiczenia pamięci i koncentracji),

• blok aktywności ruchowych i manualnych,

• czas odpoczynku i posiłek,

• blok popołudniowy (zajęcia wspomnieniowe, arteterapia, muzyka),

• zakończenie dnia i pożegnanie.

Taki rytm daje uczestnikom poczucie, że dzień jest przewidywalny i sensowny.

2. Zasada „od znanego do nowego”

W duchu Montessori uczymy poprzez to, co jest znane i zrozumiałe. Dla osób z otępieniem każda nowość bywa źródłem lęku. Dlatego, planując terapię, zawsze wychodzimy od elementów znanych z życia codziennego: sortowanie sztućców, składanie serwetek, układanie kwiatów, polerowanie naczyń, pielęgnacja roślin, porządkowanie zdjęć.

Nowe zadania wprowadzamy stopniowo, pokazując je poprzez demonstrację, a nie słowne polecenia.

3. Jedna trudność w jednym zadaniu

Każde ćwiczenie powinno mieć jedną trudność – to podstawowa zasada Montessori. Dzięki temu senior nie doświadcza frustracji, lecz ma szansę na realny sukces. Jeśli zadanie łączy kilka trudności (np. segregacja + liczenie + małe elementy), warto je rozbić na etapy.

4. Aktywność sensowna, nie przypadkowa

Montessori Senior odrzuca pojęcie „zajęć dla zajęć”. Każda czynność powinna mieć sens i cel. Nawet jeśli terapeuta planuje zajęcia manualne, powinien zadać sobie pytanie:

Co to daje seniorowi? Co stymuluje: pamięć, uwagę, emocje, ruch?

Zamiast „robienia prac plastycznych”, warto mówić: „Tworzymy ozdobę do wspólnej jadalni, porządkujemy zioła, układamy kolekcję guzików, przygotowujemy pocztówki dla przyjaciół z ośrodka”.

5. Plan indywidualny i grupowy

W dobrym planie terapeutycznym oba te elementy współistnieją:

• plan indywidualny (zadania dobrane do potrzeb konkretnej osoby, np. „stół aktywnych dłoni”),

• plan grupowy (zajęcia integrujące i budujące wspólnotę, np. „stół wspomnień”).

Przestrzeń Montessori Senior

Maria Montessori nazywała otoczenie „trzecim nauczycielem”. W przypadku seniorów z otępieniem to przestrzeń jest często tym, co podtrzymuje orientację i poczucie bezpieczeństwa.

1. Przestrzeń uporządkowana i czytelna

W ośrodku warto wyznaczyć strefy:

• strefę odpoczynku,

• stół aktywnych dłoni – ćwiczenia motoryczne, manualne, sensoryczne,

• stół wspomnień – praca z pamięcią autobiograficzną,

• stół czasu dla mnie – aktywności relaksacyjne, indywidualne,

• kącik natury – rośliny, zapachy, kontakt z przyrodą,

• kącik kuchenny lub gospodarstwa domowego – aktywności praktyczne.

Każda strefa powinna być estetyczna, spokojna, oznaczona prostym symbolem lub kolorem, a materiały uporządkowane i dostępne dla uczestników.

2. Materiał terapeutyczny

W Montessori Senior stosuje się materiały codziennego użytku, ale ułożone w sposób przemyślany, wspierający rozwój funkcji poznawczych i motorycznych:

• taca z materiałem (każde zadanie ma swoją tacę),

• estetyczny wygląd,

• ograniczona liczba elementów,

• wyraźny początek i koniec aktywności.

Materiały powinny angażować różne zmysły: wzrok, dotyk, słuch, zapach.

Przykłady dobrych praktyk – stoły terapeutyczne Montessori Senior

🖐 Stół aktywnych dłoni

To przestrzeń poświęcona motoryce małej, czyli ruchom dłoni i palców. W chorobach neurodegeneracyjnych aktywizacja dłoni jest kluczowa dla utrzymania połączeń neuronalnych między korą ruchową, ciemieniową a czołową.

Na stole mogą znaleźć się tace z zadaniami:

1. Przenoszenie fasoli łyżką – koordynacja, koncentracja, precyzja.

2. Segregacja guzików lub nakrętek wg koloru lub wielkości – spostrzegawczość i logiczne myślenie.

3. Składanie serwetek – czynność praktyczna, ćwiczenie pamięci proceduralnej.

4. Zakręcanie i odkręcanie słoików – wzmocnienie siły chwytu.

5. Nawlekanie koralików – precyzja i koncentracja uwagi.

6. Prasowanie małych tkanin – rytmiczny ruch, integracja sensoryczna.

7. Układanie klocków w kolejności od największego do najmniejszego – percepcja i analiza wzrokowa.

8. Nakładanie spinaczy na brzeg tacy – ćwiczenie drobnych mięśni dłoni.

Każda z tych aktywności ma jasny początek, koniec i cel – a sukces seniora w ich wykonaniu buduje poczucie sprawstwa.

🧠 Stół wspomnień

Praca z pamięcią autobiograficzną to serce terapii Montessori Senior. Stół wspomnień to miejsce, gdzie wspomnienia odzyskują znaczenie i stają się pomostem między przeszłością a teraźniejszością.

Na stole można umieścić:

• albumy z dawnych lat, zdjęcia rodzinne (za zgodą rodzin),

• przedmioty z epoki młodości uczestników (żelazko na duszę, listy, pocztówki),

• zapachy dawnych czasów: mydło, zioła, lawenda, proszek do prania „Ixi”,

• muzykę z młodości uczestników,

• karty „Moje wspomnienie” z pytaniami:

  • „Jak wyglądał Twój pierwszy dom?”

  • „Jakie było Twoje pierwsze miejsce pracy?”

  • „Jak pachniały święta w Twoim domu?”

Takie działania aktywizują pamięć emocjonalną, często niezależną od pamięci krótkotrwałej, budują więź z terapeutą i grupą, redukują lęk i dezorientację.

🌿 Stół „Czas dla mnie”

To przestrzeń ciszy, skupienia i autorefleksji. Każdy senior ma prawo do odpoczynku od bodźców, do momentu samotności, w którym może coś układać, rysować, słuchać muzyki lub po prostu patrzeć przez okno.

Na stole mogą znaleźć się:

• mandale do kolorowania,

• karty z afirmacjami lub cytatami Marii Montessori,

• miękkie materiały do dotykania (np. woreczki z kaszą, ziołami, kamykami),

• minizestaw aromaterapeutyczny,

• pudełka do otwierania i zamykania – trening motoryczny w formie relaksu.

To stół, który pozwala zachować wewnętrzny spokój i poczucie godności.

🌺 Inne przykłady stołów terapeutycznych

• Stół ogrodnika – przesadzanie roślin, siew, pielęgnacja ziół.

• Stół kuchenny – krojenie warzyw, ubijanie piany, wałkowanie ciasta.

• Stół kreatywny – malowanie, praca z naturalnymi materiałami.

• Stół emocji – rozpoznawanie emocji na zdjęciach, rozmowy o uczuciach.

Każdy z nich ma ten sam cel: podtrzymać samodzielność, sens i radość życia.

Podsumowanie

Planowanie terapii w dziennym ośrodku pobytu dla osób z neurodegeneracją w duchu Montessori Senior to sztuka równowagi między strukturą a wolnością, między pomocą a pozwoleniem na samodzielność.

Metoda Marii Montessori pokazuje, że człowiek – niezależnie od wieku i stanu zdrowia – rozwija się poprzez działanie w sensownym kontekście. Każdy gest, każde dotknięcie przedmiotu, każda rozmowa ma znaczenie, jeśli jest nacechowana szacunkiem i uważnością.

Terapia w ośrodku dziennego pobytu nie jest więc tylko „planem zajęć”. To codzienna troska o to, by uczestnik mógł żyć, nie tylko być zajmowany.

W duchu słów Marii Montessori:

„Pomóż mi zrobić to samodzielnie – nawet wtedy, gdy jestem już słaby”.

I właśnie to zdanie może stać się mottem każdego terapeuty i opiekuna w ośrodku dziennego pobytu.